Aktualności
Podwójna tożsamość zaginionej partytury – Historia pewnego utworu
2025-01-24
Przeglądając spisy dzieł Franciszka Lessla, wśród kompozycji na fortepian i orkiestrę znajdziemy Kaprys i wariacje op. 10 oraz Potpourri op. 12. Nie wszyscy wiedzą jednak, że pod tymi tytułami tak naprawdę kryje się... jeden i ten sam utwór! Jak do tego doszło i co wspólnego mają z tym lipska prasa muzyczna, Tadeusz Kościuszko i polskie damy? W nowym cyklu „Historia pewnego utworu” co miesiąc weźmiemy pod lupę wybraną kompozycję – przypomnimy najciekawsze wątki związane z genezą jej powstania, procesem twórczym, recepcją i dalszymi dziejami.
Dzieła muzyczne nie istnieją w próżni – przeciwnie. Wiele z nich skrywa fascynujące, poruszające czy nawet tajemnicze historie. Niektóre wręcz obrosły we własne legendy… Co skłoniło kompozytora do napisania utworu? Jakie emocje, perypetie i przeszkody towarzyszyły mu w procesie twórczym? Jakie były reakcje ówczesnych odbiorców i krytyków? Czy autor przerabiał swoje dzieło po prawykonaniu – a może ktoś inny postanowił coś „poprawić” za niego? Czy kompozycję pokrył kurz zapomnienia, by teraz – po dekadach czy stuleciach – mogła zostać odkryta na nowo? Na te pytania postaramy się odpowiedzieć w nowym cyklu „Historia pewnego utworu”.
Dwa tytuły, dwa numery, dwie dedykacje
Kaprys i wariacje op. 10 Franciszka Lessla powstały między 1810 a 1813 r. – niedługo po wyjeździe kompozytora z Wiednia, gdzie pobierał nauki u Antonia Salieriego, Johanna Georga Albrechtsbergera i – przede wszystkim – Josepha Haydna. Wróciwszy do kraju, Lessel przenosi się do Warszawy, gdzie kontynuuje swoją działalność kompozytorską i koncertową. Podczas publicznych występów wykonuje zazwyczaj własne utwory, przypuszczalnie także Kaprys i wariacje.
Podobnie jak pozostałe dzieła fortepianowo-orkiestrowe Lessla, kompozycję charakteryzuje styl brillant. Jak stwierdza Marcin Tadeusz Łukaszewski, świadczy o tym „wirtuozowska partia fortepianu, bogata w girlandy pasaży, figuracji i ornamentów. Zdecydowanie wyrasta ona już poza styl klasyczny, zapowiadając romantyzm”.
W jaki sposób dzieło Lessla zyskało podwójną „tożsamość”? Jak wiemy z kompozytorskiego autografu, początkowo nosiło ono numer opusowy 10 oraz tytuł Kaprys i wariacje na fortepian z towarzyszeniem orkiestry skomponował i zadedykował Narodowi Polskiemu Franciszek Lessel. Zamieszanie zaczęło się, gdy utwór miał zostać ogłoszony drukiem w lipskiej oficynie Breitkopf & Härtel. Zanim doszło do wydania Kaprysu…, pod numerem 10 wydawca opublikował już bowiem Uwerturę na orkiestrę, zaś jako opus 11 – fortepianowe Adagio i fugę na cztery ręce. Partytura ostatecznie ukazała się zatem pod numerem 12.
Zmianie uległy także tytuł i dedykacja – w miejsce Kaprysu i wariacji pojawiło się Potpourri na fortepian z akompaniamentem orkiestry, a kompozycja nie była już dedykowana Narodowi Polskiemu, lecz… Dames Polonaises, czyli Polkom. Anna Ryszka-Komarnicka zauważa, że trudno powiedzieć, czy zmiany te były wynikiem decyzji Lessla, czy raczej nacisków wydawnictwa. Tytuł Potpourri (sugerujący obecność popularnych melodii) oraz poświęcenie utworu kobietom mogły być zabiegiem marketingowym nastawionym na zainteresowanie potencjalnych nabywców nowości nutowych.
Franciszek Lessel, Caprice et variations pour le piano op. 10, rkp, k 2v. Skan rękopisu z zasobów cyfrowych Muzeum Narodowego w Krakowie.
Wszystko dzięki prasie
Niestety, wydana w 1813 r. partytura zaginęła. Zachował się jedynie wspomniany już autograf kompozytora, przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. W manuskrypcie znajdziemy jedynie partię fortepianu z wpisanym w pauzach wyciągiem fortepianowym orkiestrowego tutti. Był to typowy sposób opracowania utworów koncertujących w stylu brillant – dzięki temu można było wykonywać je nie tylko z towarzyszeniem orkiestry, ale i solo.
Skąd zatem wiadomo, że Kaprys i wariacje op. 10 oraz Potpourri op. 12 to jeden i ten sam utwór? Jak porównać zaginiony druk z rękopisem? Tu badaczom z pomocą przychodzi… dziewiętnastowieczny recenzent. W 1813 r. w „Allgemeine musikalische Zeitung” ukazała się recenzja partytury, w której opisano przebieg kompozycji – to dzięki temu możemy porównać muzyczną treść wydania oraz rękopisu. Co więcej – była to pierwsza recenzja utworu polskiego kompozytora ogłoszona na łamach tego słynnego czasopisma, wyprzedzająca recenzję Wariacji B-dur op. 2 Fryderyka Chopina pióra Roberta Schumanna!
Potpourri na tematy narodowe
Zachowaną w rękopisie postać utworu, w opracowaniu Adama Tomasza Kukli, znajdziemy w wydanym nakładem PWM albumie Tadeusz Kościuszko – Artysta. W dwusetną rocznicę śmierci bohatera. Kompozycja znalazła się tam nieprzypadkowo; Lessel oparł bowiem swobodny pod względem formalnym kaprys na znanym powszechnie Polonezie Kościuszki (w cyklu wariacji łatwo rozpoznamy natomiast melodię Krakowiaczek jeden). Połączenie tych dwóch tematów w jednym utworze miało oczywisty podtekst patriotyczny. W poświęconej Lesslowi Małej Monografii autorstwa Marcina Tadeusza Łukaszewskiego czytamy:
Sięganie po motywy pieśni powstańczych musiało być wówczas nie lada odwagą. Od insurekcji kościuszkowskiej, która miała Polsce zwrócić wolność, upłynęło kilkanaście lat. Jej echa wciąż były żywe, a Kościuszko był herosem noszonym na ustach. Nic dziwnego, że również artyści zapragnęli upamiętnić postać i czyny polskiego bohatera narodowego.
fot. Anna Gluc (c) PWM
Postać Kościuszki była obecna w polskiej muzyce również po jego śmierci w 1817 roku. Wspomniany już polonez pojawia się także w operze Józefa Elsnera Król Łokietek, czyli Wiśliczanki z 1818 r.; w tym samym roku Elegię na śmierć Tadeusza Kościuszki skomponował Karol Kurpiński. W twórczości tego ostatniego znajdziemy zresztą wiele wątków narodowych, chociażby w przypadku najgłośniejszego ślubu polskiego baletu – ale to już zupełnie inna historia…
Chcesz wiedzieć więcej? Sięgnij po:
• Książkę Lessel z serii „Małe Monografie” autorstwa Marcina Tadeusza Łukaszewskiego (PWM 2025) – do 20 lutego w Księgarni PWM dostępna z rabatem 30%
• Poświęcony Franciszkowi Lesslowi odcinek podcastu „DNA Muzyki Polskiej” z udziałem Marcina Tadeusza Łukaszewskiego – rozmawia Monika Zając (Program 2 Polskiego Radia)
• Biogram Franciszka Lessla w zasobach Polskiej Biblioteki Muzycznej
• Album Tadeusz Kościuszko – Artysta. W dwusetną rocznicę śmierci bohatera pod red. Adama Tomasza Kukli (PWM 2018)
• Caprice et Variations op.10 – artykuł autorstwa Anny Ryszki-Komarnickiej na Portalu Muzyki Polskiej
Najczęściej czytane:
W niedzielny poranek 21 grudnia, chwilę przed godziną dziewiątą, z Krakowa wyruszył Pociąg Wypełniony Muzyką, inaugurując ogólnopolską akcję Polskiego Wydawnictwa Muzycznego. Jubileuszowy pociąg zakończył w wielkim stylu całoroczne obchody 80-lecia oficyny.
Od osiemdziesięciu lat Polskie Wydawnictwo Muzyczne wspiera rozwój polskiej kultury muzycznej na świecie. Jubileuszowy rok 2025 obfitował w huczne wydarzenia, premiery i projekty realizowane zarówno w kraju, jak i za granicą. Od nowych publikacji nutowych i książkowych, przez wydawnictwa płytowe i zasoby cyfrowe, po koncerty, edukację i międzynarodowe współprace – PWM z dumą podsumowuje dwanaście miesięcy intensywnej działalności.
Z początkiem nowego roku Polskie Wydawnictwo Muzyczne rozpocznie kolejny etap dynamicznego rozwoju, przenosząc swoje krakowskie biuro, mieszczące się od 1952 roku przy alei Krasińskiego 11a, do tymczasowego budynku K1, potocznie nazywanego „Błękitkiem” i znajdującego się przy alei Pokoju 1 (obok Ronda Grzegórzeckiego). W związku z planowanymi pracami księgarnia stacjonarna przy alei Krasińskiego 11a zostanie 23 grudnia czasowo zamknięta. Zachęcamy do zapoznania się z ofertą świątecznej wyprzedaży, która potrwa w księgarni przy alei Krasińskiego 11a od 19 do 23 grudnia. To znakomita okazja by skorzystać z wyjątkowych – bo sięgających 70%! – rabatów!
Nieukończony Koncert fortepianowy, niewydany mazurek, zniszczone Concertino... Kompozytorskie szkice Karola Szymanowskiego to cenne źródło dla muzykologów badających jego język muzyczny i proces twórczy – ale czy jest dla nich miejsce także w życiu koncertowym? W tej odsłonie cyklu „Historia pewnego utworu” przyjrzymy się nie pojedynczemu dziełu, lecz zbiorowi utworów – niedokończonych, nieznanych oraz zrekonstruowanych.
24 preludia i improwizacje na fortepian Piotra Orzechowskiego (aka Pianohooligan) to najnowsza publikacja nutowa Polskiego Wydawnictwa Muzycznego, przeznaczona dla średniozaawansowanych i zaawansowanych wykonawców. Zawarty w niej cykl utworów to zapis solowej praktyki improwizacyjnej oryginalnego i bezkompromisowego kompozytora oraz pianisty–wirtuoza.
Wielki finał Jubileuszu 80-lecia Polskiego Wydawnictwa Muzycznego! W Centrum św. Jana w Gdańsku (ul. Świętojańska 50) w przedświąteczną niedzielę, 21 grudnia o godzinie 20.00, wystąpią Adam Bałdych (skrzypce renesansowe) i Michał Górczyński (klarnet kontrabasowy) oraz Ensemble Peregrina w składzie: Agnieszka Budzińska-Bennett (śpiew i harfa), Hanna Järveläinen (śpiew), Eve Kopli (śpiew) i Karin Weston (śpiew). W programie wieczoru zabrzmią kompozycje zainspirowane najcenniejszymi rękopisami średniowiecznej muzyki polskiej w niezwykłej jazzowej reinterpretacji. Koncert stanowi uroczyste zwieńczenie wyjątkowej podróży specjalnego Pociągu Wypełnionego Muzyką.
Wsiądź do najbardziej muzycznego pociągu w Polsce! 21 grudnia 2025 ze stacji Kraków Główny odjedzie jubileuszowy Pociąg Wypełniony Muzyką. Na pokład zaprasza Polskie Wydawnictwo Muzyczne, które w tym roku świętuje 80-lecie swojej działalności.
Polska muzyka współczesna to żywe świadectwo budowania kulturalnego dziedzictwa, twórczość różnorodna, ciekawa, innowacyjna, niezwykle potrzebna w rozwoju estetycznym najmłodszych i wartościowa w poszerzaniu muzycznych horyzontów. Dlatego Polskie Wydawnictwo Muzyczne w roku 80-lecia istnienia postanowiło zainicjować nową serię nutową – „Kompozytorzy Młodym”.
Liryka wokalna Zygmunta Mycielskiego - kompozytora, pisarza i intelektualisty, napisana do wierszy między innymi Cypriana Kamila Norwida, Jarosława Iwaszkiewicza, Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta po raz pierwszy w komplecie, na dwóch płytach. Pieśni wykonują: Joanna Freszel, Bartłomiej Kominek, Tomasz Konieczny i Lech Napierała. Od dziś album dostępny jest w serwisach streamingowych i w najlepszych sklepach muzycznych.
Cykl, w którym zaglądamy do pracowni kompozytorów związanych z naszym Wydawcnictwem i sprawdzamy, co trzymają na swoich biurkach, zamyka jedna z najważniejszych postaci polskiej muzyki — Elżbieta Sikora. Kompozytorka tworzy muzykę elektroakustyczną, symfoniczną, kameralną, instrumentalną, wokalno-instrumentalną, filmową, teatralną, baletową, a także operową. Jej utwory były wykonywane na wielu prestiżowych festiwalach w Polsce i za granicą.
